Deception: Pakistan, the U.S. and the Secret Trade in Nuclear Weapons – पुस्तक परीक्षण

ऍड्रीयन लॆव्ही आणि कॅथरीन स्कॉट-क्लार्क या दोन इंग्रज पत्रकारांनी लिहिलेल ही पुस्तक खूप पुराव्यांवर आधारित आहे. ए कयू खान या सर्वांना परिचित आणि भारतात कुप्रसिद्ध पाकिस्तानी शास्त्रज्ञापासून सुरू होणार हे पुस्तक पुढ पाकिस्तानी आण्विक कार्यक्रम कसं बाळस धरत गेला त्याला वेगवेगळ्या काळात वेगवेगळया पाकिस्तानी व्यक्तींनी कस पुढ नेल यांचा धांडोळा ही पुस्तक घेत. मुळात पाकिस्तानी कार्यक्रम सुरू झाला तो भारतान मे १९७४ मध्ये पहिला आण्विक स्फोट केला तेव्हा. झुल्फीकार अली भुट्टो यांनी पाकिस्तानी शास्त्रज्ञांना एकत्र बोलावून विचारल – तुम्ही मला अणूबॉम्ब देऊ शकता का. त्याला एका तरुण शास्त्रज्ञान – सुलतान बशीरउद्दीन महमुदन – होकारार्थी प्रतिसाद दिला. किती वेळ लागेल असं विचारल असता माहमुदन सांगितल की पाच वर्ष लागतील. त्यावर भुट्टोनि त्याला “मी तूला तीन वर्ष देतो – मला तीन वर्षात बॉम्ब दे” म्हणून सांगितल. इथून सुरू होतो तो पाकिस्तानचा अणुबॉम्ब बनवायचा थरारक प्रवास. पुढ त्यात यश मिळाल्यावर पाकिस्तान कडचा बॉम्ब हा आता केवळ भारतासाठीच नव्हे तर संबंध जगासाठी देखील धोकादायक ठरू शकतो.

२७ एप्रिल १९३६ ला भारतातील भोपाळमध्ये खान माता पित्याच्यापोटी जन्माला आलेल्या या सातव्या अपत्यान – अब्दुल कादीर खान यान संबंध जगासाठी डोकेदुखी निर्माण करून ठेवली. पाकिस्तानात खान यांना पाकिस्तानन त्यांच्या कर्तुत्वाबद्दल निशान-ए-इमतियाज आणि हिलाले इमतियाज असे दोन पुरस्कार दिले आहेत. ४ फेब्रुवारी २००४ रोजी थेट प्रसारित केलेल्या इंग्रजीत केलेल्या भाषणात त्यांनी स्वतः आण्विक शस्त्रा संबंधीच ज्ञान आणि सामग्री विकल्याच मान्य केल. ही कबुली आणि पश्चाताप खरे होते का? तर नाही. लोकनियुक्त सरकार बरखास्त करून सत्ता हस्तगत केलेल्या लष्करी अध्यक्ष परवेज मुशर्रफ (डॉ. खान यांच्या प्रमाणेच हेही मूहाजिरच) आणि खान यांच्यातील स्पर्धेत मुशर्रफन पाकिस्तानचा आण्विक प्रकल्प आणि स्वतःला वाचवायला खान यांचा बळी दिला होता.

स्टीव्ह कोलच्या “घोस्ट वॉर” पुस्तकात नोंद केल्याप्रमाणे १९७९ मध्ये अमेरिकेन अफगाणिस्तानात रशियाच कमीत कमी खर्चात जास्तीत जास्त नुकसान करायसाठी तिथल्या स्थानिक लढवय्याना – मुजाहिदना मदत करायच ठरवल. या कामी अमेरिकेन पाकिस्तानची मदत घेतली. त्यासाठी पाकिस्तानला शस्त्रास्त्रव्यतिरिक्त दहा वर्षात कमीत कमी ११ अब्ज डॉलर आणि सौदीन जवळ जवळ तेवढीच मदत केली. ही मदत प्रामुख्यान अफगाणिस्तानला जाण अपेक्षित होत. पण शस्त्रास्त्र आणि पैसे दोन्ही गोष्टी अफगाणिस्तानला किती गेल्या आणि मधल्या मध्ये पाकिस्तानन किती गायब केल्या याचा हिशोब ना अमेरिकेकड होता ना सौदी कड. यातला प्रचंड पैसा हा पाकिस्तानन त्यांच्या आण्विक बॉम्ब बनवायच्या कमी वापरला. मुशर्रफ प्रमाणेच लष्करी शासक असणाऱ्या जनरल झिया यांना हा “इस्लामिक बॉम्ब” बनवायचा होता. म्हणजे तो कोणत्याही इस्लामी राष्ट्राच्या रक्षणासाठी वापरता यावा असा. यातून पाकिस्तानन पाकिस्तानन हे तंत्रज्ञान इतर इस्लामिक राष्ट्रांना विकायचा प्रयत्न देखील केला. ज्यातुन एक मोठ गुंतागूंतीच जाळ विणल​. आणि जेव्हा हा व्यापार उघडकीस आला तेव्हा पाकिस्तानन खान यांचा बळी देऊन देशाचा आण्विक प्रकल्प सुरक्षित ठेवलाआणि काहीतरी थातुर मातुर कारवाई करून देशावर निर्बंध येऊ दिले नाहीत. ही निर्बंध घालायची अमेरिकेची तयारी होती का – तर नाही. अमेरिकेला देखील दिखाऊ कारवाई करायची होती. प्रत्यक्षात अफगाणिस्तानातील मोहिमेसाठी अमेरिकेला पाकिस्तानच्या नाक-दुरया काढण भाग होत.

दुसरी या पुस्तकात सविस्तर दिलेली माहिती म्हणजे अमेरिकेन गुप्तहेर संस्था सी आय ए आणि अमेरिकन सरकारचे इतर विभाग यांच्यातील वेगवेगळ्या उद्दिष्टामुळ सी आय ए न माहिती देऊन सुद्धा सरकारन ती माहिती त्यांच्या कॉँग्रेस (संसद) पासून दडवून ठेवली. इतकंच नव्हे तर दोन वेळा खुद्द अमेरिकन राष्ट्राध्यक्षांनी शपथेवर तद्दन खोटी माहिती अमेरिकन कॉँग्रेसला दिली. त्या त्या वेळच्या राजकीय स्वार्थासाठी अमेरिकन अधिकारी आणि राजकारणी यांनी पाकिस्तानच्या या कार्यक्रमाकड डोळेझाक केली. एवढंच नव्हे तर रिचर्ड बारलो नावाच्या एक सी आय ए अधिकाऱ्यान जेव्हा पाकिस्तानी निवृत्त सेनाधिकाऱ्याला रांगेहाथ पकडायचा प्रयत्न केला त्यावेळेला अमेरिकन सरकारच्या स्टेट डिपार्टमेंट मधील अधिकाऱ्यानी पाकिस्तानला त्याची पूर्वसूचना दिली आणि संबंधित लोक कचाट्यात सापडले नाहीत. कहर म्हणजे ही सगळी माहिती आणि पुरावे एकत्रित करणाऱ्या बारलो या अधिकाऱ्यालाच कारस्थान करून दूर केल, त्याच वैयक्तिक आयुष्य उद्ध्वस्त केलं. या राजकारणात अमेरिकेतील काही सरकारी लोकानी सर्व धरबंद सोडून अगदी जागतिक आण्विक ऊर्जा संस्थेचे (IAEA) प्रमुख मोहम्मद अल बारदेई यांचा फोन देखील टॅप केला.

एकंदरीतच झुल्फीकार अली भुट्टो पासून ते मुशर्रफ पर्यन्त पाकिस्तानच्या वेगवेगळ्या सत्ताधीशांनी – केवळ हिंदू भारताशी बरोबरी करण्याच्या वेडापायी आधी बॉम्ब तयार केला आणि एकदा तो तयार झाल्यावर तो विकून पैसे कमवायचे मार्ग शोधले. हे सगळ चालू असताना अमेरिकेन सत्ताधीशांनी त्यांच्या इतर उद्दिष्टांपायी याकड डोळेझाक केली आणि जगासाठी भस्मासुर निर्माण केला.

लेखक द्वयीची ही मुलाखत देखील जरूर पहा. 

https://www.c-span.org/video/standalone/?201509-3/pakistani-nuclear-weapons

Pakistan: A Hard Country – पुस्तक परीक्षण

आपल्या शेजारी असलेला आणि सतत आपल्या विनाशाची स्वप्न पहात त्यासाठी प्रयत्न करणाऱ्या पाकिस्तानबद्दल मला कुतूहल आहे. हा देश नक्की कसा आहे, इथले लोक कसे आहेत, ते कसा विचार करतात आणि का?

भारतात आणि इतर जगात – पाकिस्तानची प्रतिमा ही साधारण Failed State – न चालणार राज्य किंवा अयशस्वी राज्य – अशी आहे. इथ व्यवस्था कोलमडली आहे किंवा कोलमडायला आली आहे अस वाटतं. सतत चालणारा गदारोळ, अतिरेकी हल्ले, पायदळाचे (आर्मी) देशात चालणारे उद्योग आणि राजकारणी, सैन्य आणि इस्लामिक कट्टर पंथिय गट यांच्यात सत्तेसाठी, वर्चस्वासाठी सुरू असलेली लठालठी, उपासमार, रोगराई वगैरे गोष्टींमुळ बाहेरील जगाला असं वाटण साहजिक आहे. भारतीय किंवा इतर माध्यमातून ज्या बातम्या समोर येत असतात त्यावरून हे चित्र निर्माण होत. पण माणूस कुत्र्याला चावला तर बातमी होते हा नियम लक्षात घेतला तर २२ कोटींचा देश या पलिकड देखील असेल ही लक्षात येत.

२०१० ला प्रकाशित झालेल्या या पुस्तकात ऍनातोल लिव्हेन नावाच्या एका माजी इंग्रज पत्रकारान हा देश विशद करायचा प्रयत्न आहे. पुस्तकाच्या सुरवातीलाच लेखकान पाकिस्तानच्या जगात असणाऱ्या प्रतिमेचा उल्लेख करून – त्यातील बरचस जरी खरं असलं तरी त्याचबरोबर हा देश अगदी उद्या कोसळून इथ यादवी माजेल ही शक्यता खूप कमी आहे असदेखील म्हटल आहे. लेखकाच्या मते ज्या गोष्टींमुळ या देशाची प्रगती झाली नाही त्याच गोष्टी या देशाला एकत्र ठेवतात. आणि हा देश जर खरंच कोसळून पडायचा असेल, तर एकतर अमेरिका किंवा भारत किंवा दोन्ही देशांनी एकत्र येऊन जर केल तर किंवा त्यापेक्षा जास्त शक्यता म्हणजे बिघडत जाणाऱ्या नैसर्गिक परिस्थितिमूळ. लेखकान भारतीय उपखंडातील मुस्लिम समुदायाचा इतिहास, स्वतंत्र पाकिस्तानची मागणी वगैरे गोष्टी विचारार्थ घेतल्या आहेत. मोहम्मद आली जिन्ना यांनी सुरवातीला भाषण करताना निधर्मी देश असेल म्हणून सांगितल असल तरी तोच देश पुढ “इस्लामिक रिपब्लिक ऑफ पाकिस्तान” कसा झाला यांचाही धांडोळा पुस्तकात घेतला आहे.

मुख्य गाभा जर बघायचा झाला तर साधारणपणे या देशात सरकार नावाची व्यवस्था आहे आणि ही व्यवस्था जरी सर्व शक्तिमान भासत असली तरी प्रत्यक्ष सत्ता मात्र अनेक लहान गट – ज्यांचा आधार घराण हा आहे त्यांच्यात विभागली आहे. सैन्य वगळता इतर कुठलीही व्यवस्था या घराणेशाहीच्या व्यवस्थेला धक्का लावू शकत नाही. आणि सैन्य देखील अधिकृतरित्या सत्तेत असताना त्यांना देखील या अनेक लहान मोठ्या घराण्यांशी जुळवून घेतच गाडा हाकावा लागतो. देशाच्या प्रत्येक भागात वेगवगळी असंख्य सत्ताकेंद्र आहेत. त्यामुळ कुठलाही निर्णय घेण अवघड आहे, तो अमलात आणण त्याहून अवघड आहे. यामुळ देशाची प्रगती होत नाही. पण दुसऱ्या बाजूला हेच लोक स्वतःच्या स्थानिक प्रथा आणि परंपरा आणि मुख्य म्हणजे स्वतःची सत्ता अबाधित ठेवण्यासाठी एकवाक्यता असणाऱ्या कट्टर धार्मिक व्यवस्थेला शरण जाऊ शकणार नाहीत. शरियाचा एकच एक विशिष्ट अर्थ लावणारा एकछत्री अंमल अवघड आहे. पाकिस्तानी जनता जरी अफगाणिस्तानात आणि इतरत्र शरिया हवा म्हणून म्हणत असली तरी तो शरिया त्यांना त्यांच्या आयुष्यात एका मर्यादे पलिकड नको आहे.

लेखकान अनेक ठिकाणच्या सूफी प्रथा उल्लेखल्या आहेत आणि त्या प्रथा इस्लाममधीलच एक भाग म्हणून वर्णन केला आहे. पण मी इतरत्र पाहिलेली सूफी “संतांची” क्रूरता पाहता ते सर्वसमावेशक आहेत हे पटण अवघड आहे. दुसरं म्हणजे त्या प्रथा या मूळच्या हिंदू स्थानांच्या असाव्यात असंही वाटत. पण पुस्तकात यांच्या पलिकड मुख्य चार गट – पंजाबी, पशतून, सिंधी आणि बलोच त्यांच्यातील वेगवेगळे गट आणि साधनांसाठी चाललेली चढाओढ संख्या बळान जास्त असणाऱ्या पंजाबी लोकांचा वरचष्मा – अल्पसंख्य पण शिक्षित असणाऱ्या मूहाजिर लोकांचा लढा असे अनेक विषय समाविष्ट केले आहेत.

पुस्तक वाचत असताना अनेक ठिकाणी लेखकान पाकिस्तानची भारताशी तुलना केली आहे ती अनाठायी वाटते. पण लेखकान वापरलेला Negotiated Democracy हा शब्दप्रयोग मात्र खास आवडला. हा शब्दप्रयोग केवळ पाकिस्तानच नव्हे तर इतर अनेक ठिकाणी व्यक्ति आणि व्यवस्था यातील संबंध पाहण्यासाठी एक मापदंड म्हणून वापरता येईल. पुस्तकात अल्पसंख्यांक आणि त्यांच्या संमस्यां विषयी फार उल्लेख नाही. खासकरून धर्म परिवर्तनात सहभागी असणारे मुल्ला आणि ईशनिंदा (blasphemy) यावर फार काही नाही.

खाली लेखकाची सविस्तर मुलाखत आहे. 

स्टीव्ह कोलच – घोस्ट वॉर – पुस्तक परीक्षण

अफगाणिस्तानच्या साम्यवादी सरकारला मदत करायला २४ डिसेंबर १९७९ रोजी ३०,०००० ची रशियन सेना (रेड आर्मी) आमू दर्या नदी पार करून अफगाणिस्तानात आली. साम्यवादी सरकार टिकवायच असेल तर एवढा एकच मार्ग उपलब्ध होता. अफगाणिस्तानात इस्लामिक – धार्मिक सत्ता स्थापित करू इच्छिणारे गट आणि नास्तिक साम्यवादी गट यांच्यातील सत्ता संघर्षाचा हा परिपाक होता.

त्याच डिसेंबर महिन्याच्या सुरवातीला सौदी अरेबियातिल मुस्लिम धर्मियांसाठी सर्वात पवित्र असणाऱ्या मककेतील मशिदीवर काही विभाजनवादी गटांनी ताबा मिळवला होता. या विभाजनवादी गटांना सौदीतील राजघराण उलथून टाकून तिथ एक कट्टर इस्लामिक सत्ता स्थापन करायची होती. ते बंड जरी मोडून काढल असल तरी कट्टर इस्लामिक गटांची भिती राजघराण्याला वाटत होती.

१९७१ मध्ये भारताबरोबरच युद्ध हरून अर्धा देश गमावलेल्या पाकिस्तानला अफगाणिस्तानात वरचष्मा स्थापन करायचा होता.

अमेरिका आणि सोव्हिएत रशिया यांच्यात जागतिक सत्ता स्पर्धा चालू होती. त्यातून जिथ आणि जस शक्य होईल तस एकमेकांना शह देणे चालू होत. यातूनच अगदी कमी खर्चात अफगाणिस्तानात रशियाला त्रास देता येईल अशी कल्पना काही अमेरिकन सनदी आणि गुप्तहेर अधिकाऱ्यांच्या सुपीक डोक्यातून निघाली.

मग अमेरिकेन रशियन सैन्या विरुद्ध लढणाऱ्या अफगाण मुजाहिदीन गटांना हळू हळू मदत करायला सुरवात केली. सुरवातीला रेगन सरकारन केवळ प्राथमिक स्वरूपाची मदत केली. ही मदत अमेरिकेन थेट न करता कुप्रसिद्ध पाकिस्तानी गुप्तहेर संस्था आय एस आय ची मदत घेतली.

त्याचवेळेला अफगाणिस्तानात बस्तान बसवू पाहणाऱ्या नास्तिक रशियन लोकांचा डोळा इराणच्या आखातातील तेलावर आहे अशी भिती सौदी राज घराण्याला होतीच. त्यांनीही आय एस आय मार्फत या मुजाहिदीनांना आर्थिक आणि शस्त्रास्त्रांची मदत करायला सुरवात केली.

घोस्ट वॉर या पुस्तकात इथून सुरू होणार घटनाक्रम पुढ अमेरिकेवर झालेल्या ११ सप्टेंबरच्या हल्ल्याच्या आधी एक दिवस म्हणजे १० सप्टेंबर २०११ पर्यन्त येऊन थांबतो. स्टीव्ह कोल या लेखकाच हे पुस्तक सर्व सामान्यांना अमेरिकन यंत्रणा, त्या यंत्रणांचे एकमेकांतील हेवेदावे आणि अविश्वास, लोकशाहीतील निर्णय प्रक्रिया या गोष्टींची सविस्तर ओळख करून देत. त्याचबरोबर कुठलाही देश त्यांच्या स्वतःच्या नागरिकांसाठी इतर नागरिकांचा आणि अगदी देशांचा देखील किती सहज बळी देऊ शकतो याचदेखील उदाहरण आपल्याला बघायला मिळत.

या पुस्तकात जे मुख्य कलाकार आहेत ते म्हणजे वर वर्णन केलेले देश – अमेरिका, रशिया, पाकिस्तान आणि सौदी अरेबिया. स्टीव्हन हे पुस्तक लिहिताना अनेक उघड केलेले सरकारी कागद अनाई मुलाखती यांचा आधार घेतला आहे. तसंच ताज्या आवृत्तीत नंतर बाहेर आलेल्या माहितीचा पण समावेश केला आहे.

गुप्तहेर, गुप्तचर संस्था आणि त्यांचे उद्योग 

साधारण बावीस वर्षांच्या या कालावधीत सगळ्यात महत्वाची भूमिका बजावली ती तिन्ही गुप्तहेर संस्थांनी. त्यांच्या आतील कामाच स्वरूप आपल्याला कळत, तसच यात सामील समाजांच्या वेगवेगळ्या धारणा आणि त्यानुसार बदलणाऱ्या भूमिका ह्या या सगळ्यात महत्वाच्या ठरतात. अमेरिकन सी आय ए ही शेवटी एका लोकशाही देशातील एक सरकारी व्यवस्था आणि त्या व्यवस्थेला किती स्वतंत्र निर्णय घेता येऊ शकतात यात लोकशाहीतिल कच्चे दुवे कळतात पण भक्कम व्यवस्थेचे पुरावे मिळतात. त्याचवेळेला भारत द्वेषान ग्रस्त असलेल्या पाकिस्तान मधील कुडमुडी लोकशाही कशी त्यांच्या आय एस आय वर नियंत्रण ठेवायला अयशस्वी ठरते आणि कालांतरान सौदी आणि अमेरिकन पैशान तीच संस्था कशी त्या देशातील सर्व शक्तिमान संस्था बनते तेही आपल्याला दिसतं.

हे सगळ बघताना एक व्यवसाय म्हणून हेरगिरी हे noble profession असण कस अशक्य आहे हेही सर्व सामान्य माणसाला जाणवत. अमेरिकन गुप्तहेर संस्थेन रशियन सैनिक मारण्यासाठी दिलेल बक्षीस असो वा मुजाहिदीन लोकाना देण्यासाठी दिलेल सामान आणि पैसे चोरणारी आय एस आय असो.

अफगाणिस्तान 

 हे सगळ जिथ घडलं त्या अफगाण समाजाविषयी देखील काही गोष्टी समोर येतात. उदाहरणार्थ रशियन सैन्याशी लढणारे मुजाहिदीन अफगाण असले तरी ते कधीही आत्मघातकी हल्ल्याला तयार झाले नाहीत. आत्मघातकी हल्ल्यासाठी जे तयार झाले ते जिहादसाठी आलेले प्रामुख्यान अरब आणि इतर लोक होत. अफगाण समाजातील जाती जातींमधील न सांधली जाणारी दरी बघता नजीकच्या काळात तरी तो एक देश म्हणून त्याच काही होण अवघड आहे असं वाटत. तिथले वेगवेगळे वांशिक गट – ताजिक, उझबेक, हाजरा हे अल्पसंख्य गट आणि पशतून बहुसंख्य गट हे सगळे एकमेकाला पाण्यात पाहतात. त्यात पुन्हा शिया आणि सुन्नी वाद. यात भर म्हणून अफगाण सीमेला लागून असलेल्या भागात – डयूराण्ड रेषेजवळ पाकिस्तानात आय एस आय च्या आशीर्वादान उभारलेले आणि चालू असलेले मदरसे. या मदरशातून सतत बाहेर पडणारे – कुराणाचा एक हजार वर्षांपूर्वीचा अर्थ लावणारे आणि त्यानुसार समाज घडवण्याची मनीषा बाळगणारे जगभरातून आलेले प्रामुख्यान सुन्नी मुस्लिम तरुण. सर्वसामान्य अफगाण लोकाना बाहेरच्या सर्वच लोकांविषयी तिटकारा आहे, मग ते नास्तिक रशियन असो, ख्रिश्चन अमेरिकन असो की कट्टर मुस्लिम अरब असो. त्यामुळ हा देश इतका गुंतागुंतीचा आहे.

अहमदशाह मसुद 

या सगळ्या अखंड हिंसाचारात लेखकाला अहमदशाह मसुद विषयी असलेला सॉफ्ट कॉर्नर स्पष्ट दिसतो. अर्थात अहमद शाह मसुद म्हणजे पंजशीरचा वाघ, हा माणूस होताही तसाच. अफगाणिस्तानात जी काही शांतीची थोडीफार आशा होती ती जर तो यशस्वी झाला असतं तरच होती. पण अकरा सप्टेंबर च्या आधी दोन दिवस एका स्फोटात त्याला मारण्यात आल आणि अफगाणिस्तानच मोठ नुकसान झाल. याचा अर्थ अहमदशाह मसूद अगदी देव होता अस नाही. त्यान काबूलमध्ये हिकमतयारशी लढताना खूप हिंसाचार केला होताच. पण जिथ रोजच युद्ध चालू होत तिथ दगडापेक्षा वीट मऊ हाच न्याय.

या अहमदशाह मसूदला भारतान मदत केली होती आणि त्याच्यावर शेवटचा जीवघेणा हल्ला झाला तेव्हाही त्याला भारतानं उभारलेल्या रुग्णालयात नेण्यात आल. हा सुशिक्षित, दारी आणि फ्रेंच या भाषा सफाईन बोलणारा, फारसी कवितांचा चाहता, तुलनेन आधुनिक दृष्टिकोण असणारा अहमद अफगाणिस्तानसाठीची आधुनिक स्वप्न असणारा होता. त्याच्या एका स्मृतिदिनाला नितीन गोखले यांनी घेतलेली एका माजी भारतीय सैन्याधिकारी जनरल साहनी यांची ही मुलाखत आहे.

आज पुस्तकाच महत्व

एकोणिसशे एकोणनव्वद साली रशियान आपल सैन्य अफगाणिस्तानातून काढून घेतल. तोपर्यंतच्या दहा वर्षात अमेरिकेन तिथ दहशतवाद मोठ्या प्रमाणावर पोसला होता. एकोणनव्वदला रशिया बाहेर पडल्यावर अमेरिकेचा तिथला रस संपल्यावर तिथ पोकळी निर्माण झाली आणि त्यातून लादेन सारखा भस्मासुर झाला. ज्याचा अमेरिकेला फटका बसला. पण त्याच पोकळीत आणि पाकिस्तानच्या आशीर्वादान त्यांच्या सीमेत जे काही झाल त्याची फळ जगाला भोगायला लागली आणि आजही लागताहेत. आज बरोबर २१ वर्षांनी वर्तमान अमेरिकन अध्यक्ष बायडेन यांनी ११ सप्टेंबर २०२१ ला अमेरिकन सैन्य अफगाणिस्तान सोडेल आस जाहीर केल आहे. म्हणजे ही पुन्हा एकदा एका महासत्तेची हार आहे. तालिबान, अल कायदा आणि यांना अप्रत्यक्ष समर्थन देणाऱ्या आय एस आय चा हा विजय आहे.

आज जे काही होत आहे ते पुन्हा तेच होतंय. भारतासाठी डोकेदुखी मोठ्या प्रमाणावर वाढेल कारण पाकिस्तानला मोकळा श्वास घ्यायला जागा मिळेल. जागतिक इस्लामिक धर्मांध लोकांसाठी अफगाणिस्तान हा पुन्हा एकदा एक सुरक्षित भाग बनेल, ज्यातून हा भस्मासुर पुनरुज्जीवित होऊन जगाला त्रास देऊ शकतो.

या सगळ्यात रस असलेल्या लोकानी ही पुस्तक नक्की वाचाव.

Talking To Terrorists – जोनाथन पॉवेल

आजच बळींच्या कुटुंबियांच दुःख महत्वाच की उद्या असे आणखी बळी निर्माण न होऊ देण महत्वाच हे नैतिक प्रश्नाच कोडं कस सोडवायचं?

या आणि अश्या अनेक गुंतागुंतीच्या प्रश्नांचा उहापोह Talking To Terrorists या जोनाथन पॉवेलन लिहिलेल्या पुस्तकात केला आहे. मुळचा सरकारी नोकर असलेला पॉवेल हा स्वतः युनायटेड किंग्डम आणि आयरिश विभाजनवादी गट यांच्यातील शांततेसाठीच्या चर्चेत पंतप्रधान टोनी ब्लेअर यांचा मुख्य सल्लागार म्हणून सहभागी होता. त्याआधी आणि नंतरही जोनाथनन जगभर अनेक देशात अतिरेकी आणि सरकार यांच्या चर्चेत मध्यस्थ म्हणून त्यान भाग घेतलेला आहे.

पुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर म्हटल्याप्रमाणे जोनाथन हा अतिरेक्यांशी चर्चेचा समर्थक आहे. त्याच म्हणण आहे की वेगळी विचारधारा असणाऱ्या गटांशी – मग ते कितीही विध्वंसक असले आणि त्यांची जाहीर उद्दिष्ट कितीही भयंकर असली तरीदेखील – चर्चा करण हे सरकारांना आज ना उद्या भाग पडत. मग त्यात यु.के. सारखे सशक्त सैन्य असलेले देश असोत की दक्षिण अमेरिकेतील गरीब देश असोत. सैनिकी कारवाई हा या दुखण्यावरचा शेवटचा उपाय नाही. अश्या गटांचे म्होरके जरी मारले तरीदेखील संघटनेच धड जिवंत राहत आणि नवीन म्होरक्या येऊन संस्था अस्तित्व टिकवते. किंवा काही काळ जोरदार सैनिकी कारवाई करून संघटनेची कंबर मोडली तरी ती विचारधारा नष्ट होत नाही. त्यातून नागरिक आणि सशस्त्र दल यांचे बळी जात राहतात. मग यावर शेवटचा – जो काम करेल अशी शक्यता आहे असा उपाय कोणता – तर तो अश्या गटांशी चर्चा करणे.

पॉवेल हा अश्या काही अतिरेकी संघटना आणि सरकार यांच्यात मध्यस्थी करणाऱ्या संघटनाशी सबंधित असल्यान सबंध पुस्तकात जगभरची अनेक उदाहरण तो देतो – ज्यात श्रीलंकेतील लिट्टे (LTTE) अतिरेक्यांपासून ते कोलंबियातील फार्क (FARC)अनेक संघटनांचा समावेश आहे. पण यातच जेव्हा जोनाथन म्हणतो की चर्चा हाच अंतिम उपाय आहे – त्यातच श्रीलंकेतील दहशतवाद हा तेथील सरकारन बळ वापरूनच मोडून काढला हे उदाहरण वाचकांच्या समोर येत आणि वाचक गोंधळात पडतो. जोनाथन म्हणतो की अस करताना मानवाधिकारांची पायमल्ली होते आणि अनेक निरपराध लोकांचे बळी जातात.

जोनाथन जे म्हणण मांडतो ते आयसीस सारख्या संघटनांना कस लागू होणार हाही प्रश्न पडतो. ज्या संघटनेच उद्दिष्ट जग इस्लामी करणे अस आहे – त्यांच्याशी सरकार कुठली चर्चा करणार. बर आयसीस सारख्या संघटना आणखी एक नवीन प्रश्न समोर उभा करतात तो म्हणजे त्याचं जागतिक रूप – फ्रान्चैजी मॉडेल. आत्ता पर्यंतच्या अनेक अतिरेकी संघटनांना जरी बाहेरून पाठींबा असल्या तरी संघटना प्रत्यक्षात प्रादेशिक किंवा फारतर त्या त्या भागापुरत्या मर्यादित होत्या. आयसीस या नियमाला देखील अपवाद आहे. या पार्श्वभूमीवर जोनाथनन मांडलेल्या भूमिकेविषयी प्रश्न उभा राहतो.

पण अनेक उदाहरणांतून तो जे म्हणणं मांडतो तेही पूर्ण दुर्लक्ष करण्यासारख नाही. नैतिक प्रश्न कसे सोडवायचे, नागरिकांना हे कस समजवायचं याचा तो साकल्यान विचार करतो. शिवाय या अश्या चर्चेत सुरवातीपासून ते शेवटपर्यंत असणारे टप्पे आणि वेगवेगळ्या टप्प्यावर असणारे धोके हेही तो चांगले मांडतो. लेखक स्वतः आयरिश शांतता चर्चेत सहभागी असल्यामूळ अर्थातच त्याचे संदर्भ थोडे जास्त आहेत.

पुस्तक – Talking To Terrorists

लेखक – जोनाथन पॉवेल

प्रकाशन – पेंग्विन बुक्स किंमत – ३९९/- रु.